Onde vai o cativo?
Por Moncho Paz
Foi nunha mañá de 1942. Un domingo, 18 de xullo. Mentres a prensa do Movemento anunciaba a promulgación da Lei Constitutiva das Cortes Españolas, esa mesma xornada os partidarios do réxime celebraban en vilas e cidades o sexto aniversario do chamado “Alzamento Nacional”, que tamén cadraba no “día do señor”, exactamente igual que en 1936. Na outra cara da moeda, boa parte da sociedade non esquecía que o golpe de estado promovido por Franco e os seus secuaces fora unha manobra funesta para a democracia, que remataría con todos os logros conseguidos durante a Segunda República: reforma agraria, dereitos laborais, educación, sufraxio universal, incorporación total das mulleres á cidadanía, liberdades individuais… Por riba de todo, impúxose o “espírito nacional” coa conivencia do clero oficial, consentidor da barbarie e da brutalidade da “cruzada”. Un integrismo relixioso de primeira categoría.
O ano anterior, a alcaldesa Mercedes Ramudo cedera o bastón de mando do Concello de Vilalba a Xosé Novo Cazón, quen prolongaría o seu mandato até 1952. Polo que comentaban os veciños, o seu ton era bastante máis conciliador, tratando de favorecer unha convivencia sen demasiados sobresaltos. Aquel domingo de 1942, en plena celebración fascista, había un certo boureo na capital chairega, polo que o meu avó decidiu abrir as portas do ultramarinos precisamente con esa desculpa, que lle serviría para xustificar a súa ausencia nos fastos locais, onde moitos falanxistas se perturbaban con “vivas” a Franco e berros desaforados de “Arriba España!”, tras zorregarlle ao corpo unhas cantas cuncas de viño e varias copas de augardente, coñecidas popularmente como “perritas”. O sentido común aconsellaba que o mellor era ficar na casa.
O Chavito contaba catro anos e, naquel barullo de conmemoración imperialista, antes de acudir á misa das 12 coa súa nai e os seus irmáns, estaba a xogar ás quedas pola tenda e polos arredores da casa cos meus tíos Mario e Cándido. De súpeto, ocorréuselle a idea, para que non o atopasen, de agacharse na esquina da rúa Xardíns coa Porta de Cima. Ao verse no recanto, debeu matinar que por aquel camiño baixaba acotío a súa nai, cando se achegaba buscar auga na fonte das Donas. Así que, nin curto nin preguizoso, por alí tirou. Tras chamalo e buscalo varias veces, e como non o atopaban por ningures, fóronlle coa lea ao meu avó Mario Xosé, quen, ao velos vir con xesto de preocupación, de seguido preguntou: “Onde vai o cativo?”. Tras máis dunha hora de procura polos arrabaldes, divisaron de lonxe á tía Xosefa co pícaro da man. Atopárao unha veciña á altura dos Catro Camiños e recoñecérao. A sensación de perigo inminente provocada pola diabrura quedou finalmente en nada, para tranquilidade da familia. E serviulle aos pequerrechos para librar do oficio relixioso sen pretendelo.
A Porta de Cima era daquela a verdadeira arteria comercial do pobo, a antiga rúa Maior que despois sería renomeada como Xeneral Mola. Para a veciñanza, a rúa dos Paxaros (ou das Aves, que diría Miguel Barrera). E así foi durante os seguintes lustros, nos que chegou a concentrar ducias de negocios familiares. Por exemplo, a fonda do Cerillas (onde están agora os chineses), a carnicería do Estrello, as oficinas da construtora de Pepe Gayoso e Vicente Paz Cascudo, as vellas Lutas coas súas roscas atadas con vimbios, a Casa de María Mediadora (doazón da familia de don Eliseo, o médico), a panadería dos Guapitos e tamén o forno do Picheiro, a oficina da contribución (e nos altos, a xastrería do Paxariño), a casa de Seguros Santa Lucía, o paraugueiro Ceferino (que viñera de Ourense), a panadería da señora Elena do Calexo (que non vendía alí, pero si o facía nas feiras), o Demetrio (provedor de trigo, centeo, etc.), a taberna do Guerra, a carnicería do Magín (na casa dos Grañas), a barbería de Eugenio Taraxal, a tafona do señor Benigno, a froitería do Roca, a zapatería do Marcelino (que tocaba o tamboril no cuarteto Brisas do Rañego), a taberna da Xosefa da Roma, os tecidos de Casabedra (co seu lema “Vendo barato porque me da la gana”), a leitería do Cándido, a xamonería dos Acisclos, a froitería do Castro, as mercerías da nai do Marano -a Graña- e a do Enanito, o ultramarinos e taberna do Manuel da Generosa, a tenda do Cendán, a carnicería do Constante, a carpintería dos Guntíns, a ferraxería Ramudo… Até a mesma fronteira da Praza da Igrexa, que limitaba coa xastrería do Casiano e a barbería do Severino.
Chegando ao ecuador da Segunda Guerra Mundial, na que moitos republicanos depositaran as súas esperanzas de cambio, o ano 1942 rematou cunha crecente campaña propagandística en prensa e radio, ampliándose ao cinema coa proxección por vez primeira do NO-DO en vésperas do Nadal, que ofrecía novas e documentais segundo o punto de vista da ditadura franquista. Un noticiario para manipular mentes que acompañaría aos cidadáns durante cáseque corenta anos, pois foi obrigatorio até xaneiro de 1976 e voluntario até 1981, cando a democracia recuperada sufriu unha nova tentativa golpista. Fracasado o levantamento, o NO-DO foi suprimido polo Goberno malia á teima dos nostálxicos da España en branco e negro, os auténticos organizadores do esquecemento forzoso, que na actualidade reaparecen no escenario con teorías revisionistas fomentadas polos grupos políticos de dereita e ultradereita.
